Hocalı Trajedisi Neden Soykırım Olarak Kabul Ediliyor?

Doç. Dr. Boran AZİZ
Bakü Devlet Üniversitesi

Hocalı'da ne oldu? Peki, bunun neden soykırım olduğu düşünülüyor? Bu ko­nu­la­rın ta­ri­hi ve hu­ku­ki açı­dan ob­jek­tif ola­rak in­ce­len­me­si, Er­me­ni­le­rin iş­le­dik­le­ri in­san­lık dışı zu­lüm­le­rin yurt­ dı­şın­da ta­nı­tıl­ma­sı, ulus­la­ra­ra­sı ku­ru­luş­la­ra kabul et­ti­ril­me­si açı­sın­dan çok önem­li­dir.

Azer­bay­can'ın kadim bir ta­ri­he sahip top­rak­la­rın­dan biri Ho­ca­lı'dır. Ça­tış­ma­dan önce, Er­me­ni köy­le­riy­le çev­ri­li en büyük ve en eski Türk yer­le­şim yeri olan Ho­ca­lı 7 bin­den fazla nü­fu­sa sa­hip­tir. Ho­ca­lı, Dağ­lık Ka­ra­bağ'da Gar­gar, Ho­ca­lı ve İlis ne­hir­le­ri­nin kav­şa­ğın­da 

st­ra­te­jik açı­dan önem­li bir böl­ge­de bu­lu­nu­yor­du. Şeh­rin öne­mi­ni ar­tı­ran ne­den­le­rin­den biri, Dağ­lık Ka­ra­bağ'daki tek ha­va­ala­nı­nın bu­ra­da bu­lun­ma­sıy­dı. Ay­rı­ca, Kuzey Ka­ra­bağ'dan ot­lak­la­ra giden göç sü­rü­le­ri­nin yolu bu­ra­dan ge­çi­yor­du. Es­ge­ran ve Han­ken­di ara­sın­da­ki yer al­ma­sı da öne­mi­ni art­tı­rı­yor­du.

 

Ho­ca­lı'da bu­lu­nan Geç Tunç-Er­ken Demir Çağ­la­rı­nın maddi kül­tür anıt­la­rı, in­san­la­rın ve ya­rat­tık­la­rı araç­la­rı ev­ri­mi­nin ta­ri­hi­ni, böl­ge­nin Yakın ve Orta Doğu'nun güçlü dev­let­le­riy­le iliş­ki­le­ri­ni in­ce­le­mek için de önem­li­dir. Geç Tunç ve İlk Demir Ça­ğı­nı kap­sa­yan bu kül­tü­rün bi­lim­sel li­te­ra­tür­de “Ho­ca­lı-Ge­debey kül­tü­rü” ola­rak bi­lin­me­si bir te­sa­düf de­ğil­dir. 26 Şubat 1992'de Er­me­ni si­lah­lı kuv­vet­le­ri, Sov­yet or­du­su­nun 366. Mo­tor­lu Mekanize alayı yar­dı­mıy­la Ho­ca­lı'daki nü­fu­sun acı­ma­sız­ca yok edil­me­siy­le bu­ra­da bu­lu­nan in­san­lık için nadir bu­lu­nan anıt­la­rın ko­lek­si­yo­nu­nu da yok et­ti­ler, bu da in­san­lı­ğa karşı bir suç oluş­tur­muş­tur

 

Elde edi­len belge ve mal­ze­me­le­rin ob­jek­tif, kar­şı­laş­tır­ma­lı ve eleş­ti­rel ana­li­zi ka­nıt­lı­yor ki Ho­ca­lı kat­li­amı, Er­me­ni­ler ta­ra­fın­dan te­sa­dü­fi ya da bir grup Er­me­ni'nin dür­tü­sel bir ey­le­mi­nin so­nu­cu ya­şan­ma­mış­tır. Bu, açık­ça Er­me­nis­tan'ın dev­let or­gan­la­rı, Dağ­lık Ka­ra­bağ'daki as­ke­ri grup­lar ve yerel yö­ne­ti­ci­ler ta­ra­fın­dan ön­ce­den ciddi şe­kil­de dü­şü­nül­müş, si­ya­si ve mali des­tek almış, uzun yıl­lar bo­yun­ca dik­kat­le iş­le­nip ha­zır­lan­mış bir as­ke­ri te­ca­vüz­dür. Bir­çok ana­list haklı ola­rak Dağ­lık Ka­ra­bağ'daki olay­la­rın ba­ğım­sız­lı­ğı­mı­za karşı yön­len­di­ril­di­ği­ne ve Ho­ca­lı Soy­kı­rı­mı’­nın bu sü­re­cin doruk nok­ta­sı ol­du­ğu­na inan­mak­ta­dır. Er­me­ni­ler ve on­la­rın des­tek­çi­le­ri, bu kor­kunç soy­kı­rım pla­nı­nı ta­sar­lar­ken ve uy­gu­lar­ken hal­kı­mı­zı ba­ğım­sız­lık­la­rın­dan ve top­rak bü­tün­lü­ğün­den vaz­geç­me­le­ri için zor­la­mak is­te­di­ler, aksi tak­dir­de ne kadar büyük bir tra­je­di­nin bizi bek­le­di­ği­ni dü­şün­me­mi­zi is­te­di­ler. Azer­bay­can Cum­hu­ri­ye­ti Cum­hur­baş­ka­nı Hay­dar Ali­yev, Ho­ca­lı Soy­kı­rı­mı­’nın onun­cu yıl­ dö­nü­mü ve­si­le­siy­le Azer­bay­can hal­kı­na hitap eder­ken şun­la­rı söy­le­di: “ Er­me­ni­ler kor­kunç Ho­ca­lı tra­je­di­si­ni ger­çek­leş­ti­re­rek hal­kı­mı­zı kor­kut­mak, sa­vaş­ma ka­rar­lı­lı­ğı­nı kır­mak ve ta­ri­hi top­rak­la­rı­mı­zın bir kıs­mı­nın kay­bı­na razı ol­ma­ya zor­la­mak is­ti­yor­lar­dı ama kur­naz düş­man, he­de­fi­ne ula­şa­ma­dı. Hal­kı­mız, dev­le­ti­nin ege­men­li­ği ve top­rak bü­tün­lü­ğü mü­ca­de­le­sin­de daha da bü­tün­leş­miş, kah­ra­man­lı­ğı­nı ve inan­cı­nı ser­gi­le­miş­tir."

 

Eski SSCB'nin 4. or­du­su­nun 23. Gence tü­me­ni­nin bir par­ça­sı olan 366. Mo­tor­lu Mekanize alayı, Ho­ca­lı Soy­kı­rı­mı­’na Er­me­ni si­lah­lı kuv­vet­le­riy­le bir­lik­te aktif ola­rak ka­tıl­dı. BDT Si­lah­lı Kuv­vet­le­ri Kara Kuv­vet­le­ri Ge­nel­kur­may Baş­ka­nı Kor­ge­ne­ral Ter-Gri­gor­yants da etnik ola­rak Er­me­ni'ydi ve Er­me­ni te­rö­rist­le­re yar­dım edi­yor­du.

 

25-26 Şubat 1992 ge­ce­si, şehri dört ta­raf­tan ku­şa­tan 366. alay ve Er­me­ni Si­lah­lı Kuv­vet­le­ri Ho­ca­lı şeh­ri­ni işgal et­ti­ler ve sivil nü­fu­sa karşı ben­ze­ri gö­rül­me­miş bir zulüm ger­çek­leş­tir­di­ler. Bu as­ke­ri ope­ras­yon, bo­yu­tuy­la, acı­ma­sız­lı­ğıy­la ve vah­şe­tiy­le in­sa­nı deh­şe­te dü­şü­rü­yordu.

Er­me­ni­ler ve 366. alay, ulus­la­ra­ra­sı ya­sa­lar ve as­ke­ri tü­zük­ler ta­ra­fın­dan değil, ulu­sal nef­ret­le soy­kı­rı­mı ger­çek­leş­tir­di­ler. Bu tra­jik gece 613 sivil, 63 çocuk, 106 kadın, 70 yaşlı, zulüm ve iş­ken­ce ile öl­dü­rül­dü. 76'sı çocuk olmak üzere 487 ki­şi­ye ağır be­den­sel zarar ve­ril­di, 1275 sakin rehin alın­dı ve akıl almaz baskı, aşa­ğı­la­ma ve ha­ka­re­te maruz kaldı. Bun­lar­dan 68 kadın, 28 çocuk da dâhil olmak üzere 150 kişi ka­yıp­tı. Daha sonra 1165 esiri kur­tar­mak müm­kün oldu. Bu kat­li­am­da 8 aile ta­ma­men yok edil­di, 25 çocuk her iki ebe­vey­ni de kay­bet­ti, 224 çocuk bir ebe­vey­ni kay­bet­ti, 230 aile re­isi­ni kay­bet­ti. 200 ki­şi­nin ise so­ğuk­tan ba­cak­la­rı kang­ren oldu.

 

Bir za­man­lar Ho­ca­lı'ya sı­ğı­nan Ahıs­ka Türk­le­rin­den, şeh­rin sa­vun­ma­sın­da 7 kişi öldü, 12 kişi esir alın­dı ve 86 ki­şi­den ise bir daha haber alı­na­ma­dı. Er­me­ni­le­rin Ho­ca­lı'daki vah­şet­le­ri­ni yan­sı­tan çok sa­yı­da belge, ey­lem­le­ri­nin soy­kı­rım ey­le­mi­nin ulus­la­ra­ra­sı hukuk norm­la­rı­na ve insan hak­la­rı­na ta­ma­men ay­kı­rı ol­du­ğu­nu gös­ter­mek­te­dir.

 

Ho­ca­lı'ya sal­dı­rı sı­ra­sın­da, in­san­la­rın zulüm ve vah­şet içe­ri­sin­de kısa bir süre için­de kat­le­dil­me­si, on­la­rın diri diri ya­kıl­ma­sı, baş­la­rı­nın ke­sil­me­si, kafa de­ri­le­ri­nin ve uzuv de­ri­le­ri­nin yü­zül­me­si, küçük ço­cuk­la­rın göz­le­ri­nin çı­ka­rıl­ma­sı, ha­mi­le ka­dın­la­rın süngü ile ka­rın­la­rı­nın ya­rıl­ma­sı, ce­set­le­re say­gı­sız­lık in­san­lı­ğa karşı suç­tur ve bu suç­la­rı iş­le­yen Er­me­nis­tan Dev­le­ti sa­de­ce Azer­bay­can kar­şı­sın­da değil, aynı za­man­da dünya ka­mu­oyu kar­şı­sın­da da ulus­la­ra­ra­sı hu­ku­ki so­rum­lu­luk ta­şı­mak­ta­dır.

Er­me­ni­le­rin Ho­ca­lı'da hal­kı­mı­za karşı iş­le­dik­le­ri kat­li­am­lar, 1948'de Bir­leş­miş Mil­let­ler'de kabul edi­len “Soy­kı­rım An­laş­ma­sı”nın ikin­ci mad­de­sin­de “ulu­sal, etnik, ırk­sal ve dini inanç gru­bu­nun kısmi veya ta­ma­men yok edil­me­si” ola­rak açık­la­nan “soy­kı­rım” kav­ra­mı­na ta­ma­men kar­şı­lık gel­mek­te­dir. Ho­ca­lı'da iş­le­nen zu­lüm­le­rin tüm dün­ya­da “soy­kı­rım” ola­rak al­gı­lan­ma­sı için ye­ter­li yasal ge­rek­çe var­dır. Bu nok­ta­da Azer­bay­can Cum­hur­baş­ka­nı İlham Ali­yev'in söz­le­ri­ni ha­tır­lat­ma­ya değer: “Ho­ca­lı tra­je­di­si, Er­me­ni mil­li­yet­çi­le­ri­nin yüz­yıl­lar­dır Türk ve Azer­bay­can hal­kı­na karşı yü­rüt­tü­ğü soy­kı­rım ve etnik te­miz­lik po­li­ti­ka­sı­nın kanlı bir say­fa­sıy­dı.”

 

Ho­ca­lı'da Azer­bay­can­lı­la­ra karşı soy­kı­rı­mın Er­me­ni­ler ta­ra­fın­dan iş­len­di­ği­ne iliş­kin ola­rak, bu kat­li­amın eski ka­tı­lım­cı­sı, daha sonra Sa­vun­ma Ba­ka­nı ve Er­me­nis­tan Cum­hur­baş­ka­nı ola­rak görev yapan Serj Sar­kis­yan de­fa­lar­ca iti­raf etti. Serj Sar­kis­yan, 2000 yı­lın­da Er­me­nis­tan Sa­vun­ma Ba­ka­nı ola­rak Car­ne­gie Vakfı Prog­ram Di­rek­tö­rü Tho­mas de Waal'ın so­ru­su­nu ya­nıt­la­dı: "Ho­ca­lı'dan önce Azer­bay­can­lı­lar Er­me­ni­le­rin sa­de­ce şaka yap­tı­ğı­nı dü­şü­nü­yor­lar­dı. Azer­bay­can­lı­lar, Er­me­ni­le­rin sivil nü­fu­sa elini kal­dı­ra­ma­yan in­san­lar ol­duk­la­rı gö­rü­şün­dey­di­ler. Bütün bu dü­şün­ce­le­rin de­ğiş­me­si ge­re­ki­yor­du. Öyle de oldu.”

 

Son yıl­lar­da Azer­bay­can'ın dev­let, hü­kü­met ve sivil top­lum ku­ru­luş­la­rı Ho­ca­lı Soy­kı­rı­mı­’nın ulus­la­ra­ra­sı alan­da ta­nın­ma­sı ve bu ger­çe­ği dünya ka­mu­oyu­na ulaş­tır­mak için önem­li ça­lış­ma­lar yap­tı­lar.

 

Hay­dar Ali­yev Vakfı'nın des­te­ğiy­le Ho­ca­lı Soy­kı­rı­mı­’nın ta­nın­ma­sı için Mos­ko­va, Lond­ra, Brük­sel, St­ras­burg, Osaka, Vi­ya­na, New York, Paris, Ber­lin gibi dün­ya­nın bir­çok şeh­rin­de çe­şit­li et­kin­lik­ler dü­zen­len­di ve bu tra­je­di­yi an­la­tan bro­şür­ler, ki­tap­çık­lar ve eser­ler ya­yın­lan­dı. Yü­rü­tü­len pro­pa­gan­da ve ya­pı­lan ça­lış­ma­lar so­nu­cun­da dünya halk­la­rı ve po­li­ti­ka­cı­lar, Ho­ca­lı Soy­kı­rı­mı sı­ra­sın­da Er­me­ni­le­rin iş­le­di­ği zu­lüm­ler­den geniş öl­çü­de ha­ber­dar edil­di. 2005 yı­lı­nın Şubat ayı or­ta­la­rın­da ve 23 Şubat 2006'da Tür­ki­ye Büyük Mil­let Mec­li­si'nin özel top­lan­tı­la­rın­da Ho­ca­lı Soy­kı­rı­mı ko­nu­su­nu kap­sam­lı bir şe­kil­de tar­tı­şıl­dı ve buna uygun bir karar ve­ril­di. 24 Şubat 2006'da An­ka­ra'da Hay­dar Ali­yev Vakfı'nın dü­zen­le­di­ği “Ho­ca­lı Soy­kı­rı­mı” bel­ge­se­li, Tür­ki­ye'nin önde gelen sos­yo-po­li­tik fi­gür­le­ri ve ül­ke­de yer­le­şik dip­lo­ma­tik tem­sil­ci­le­ri­nin ka­tı­lı­mıy­la gös­te­ril­di.

 

2008 yı­lın­dan bu yana Hay­dar Ali­yev Vakfı'nın aktif des­te­ğiy­le dün­ya­nın bir­çok ül­ke­sin­de Ho­ca­lı Soy­kı­rı­mı Şe­hit­le­ri Anıt komp­lek­si­nin inşa sü­re­ci baş­la­mış­tır. Böy­le­ce 24 Şubat 2008'de Lahey'de Ho­ca­lı Soy­kı­rı­mı’­nın şe­hit­le­ri­nin onu­ru­na da bir anıt di­kil­miş­tir. Bu anıt sa­de­ce Hol­lan­da'da değil, tüm Av­ru­pa'da da Ho­ca­lı şe­hit­le­ri­ne adan­mış ilk anıt ol­muş­tur.

 

Ay­rı­ca 30 Mayıs 2011'de Ber­lin'de Ho­ca­lı Şe­hit­le­ri Anıtı inşa edil­di. Bu anı­tın ta­sar­la­yı­cı­sı dün­ya­ca ünlü res­sam ve hey­kel­tı­raş İbra­him Ah­ra­ri'ydi. Açı­lı­şa Al­man­ya ve Azer­bay­can'ın ilim me­de­ni­yet tem­sil­ci­le­ri ve dev­let adam­la­rı ka­tıl­dı. Pots­dam Üni­ver­si­te­si Pro­fe­sö­rü Vilf­red Fur­man, Ste­q­litz-Zehlendorf idari böl­ge­si Be­le­di­ye Baş­ka­nı Nor­bert Koop, be­le­di­ye­nin Eği­tim, Kül­tür ve Hiz­met Da­nış­ma­nı Kers­tin Ulrix Ri­x­ter-Ko­tovs­ki, Azer­bay­can Cumhuriyeti Ba­kan­lı­ğı'nın, Azer­bay­can'ın  Al­man­ya'daki el­çi­li­ği­nin ça­lı­şan­la­rı ile di­as­po­ra tem­sil­ci­le­ri açı­lış­ta hazır bu­lun­du.

Av­ru­pa'daki anıt­lar­dan biri de 24 Şubat 2012'de Bosna Her­sek'in Sa­ray­bos­na şeh­rin­de inşa edil­di. Tür­ki­ye'nin Ho­ca­lı şe­hit­le­ri­ne adan­mış ilk anıtı 28 Mart 2014'te An­ka­ra'da açıl­dı. Bu anıt Ho­ca­lı Soy­kı­rı­mı Şe­hit­le­ri Anıt Parkı'nda yer al­mak­ta­dır. Bu anıtı di­ğer­le­rin­den ayı­ran özel­li­ği, bu park­ta Ho­ca­lı Şe­hit­le­ri Mü­ze­si'nin de yer al­ma­sı­dır. Buna ek ola­rak, 22 Nisan 2015 ta­ri­hin­de Tür­ki­ye'nin İzmir şeh­ri­nin Ye­ni­şe­hir ma­hal­le­sin­de, 27 Şubat 2016 ta­ri­hin­de İzmir'in Ka­ra­bağ­lar il­çe­sin­de, Sa­kar­ya ili­nin Eren­ler böl­ge­sin­de de Ho­ca­lı Soy­kı­rı­mı’­nın kur­ban­la­rı anı­sı­na anıt­lar di­kil­miş­tir. Dün­ya­nın ada­le­te ina­nan, zulme, vah­şe­te ve za­lim­li­ğe her zaman karşı çıkan bö­lü­mü Ho­ca­lı kat­li­amı­nın ta­nın­ma­sı­na kat­kı­da bu­lun­muş­tur. Bu da­va­da Azer­bay­can'ın dev­let ve hü­kü­met or­gan­la­rıy­la bir­lik­te, Dev­let Di­as­po­ra Ko­mi­te­si­nin ve yurt­ dı­şın­da ya­şa­yan va­tan­se­ver Azer­bay­can­lı­la­rın kat­kı­sı tar­tı­şıl­maz.

 

Cum­hur­baş­ka­nı Recep Tay­yip Er­do­ğan'ın de­di­ği gibi, " Dün­ya­da kat­li­am ara­yan varsa, bu Ho­ca­lı'dır. İnsan­lık ta­ri­hi­nin en büyük zu­lüm­le­rin­den biri Ho­ca­lı'da ger­çek­leş­ti." dedi. Bugün dün­ya­nın 9 ül­ke­si, 8 ül­ke­nin par­la­men­to­la­rı, yak­la­şık 60 ül­ke­den olu­şan İslam İşbir­li­ği Ör­gü­tü ve 24 ABD eya­le­ti Ho­ca­lı'da Er­me­ni­le­rin Ho­ca­lı­da­ki vah­şi­lik­le­ri­ni soy­kı­rım ola­rak kabul edi­yor. Ho­ca­lı Soy­kı­rı­mı’­nın ulus­la­ra­ra­sı öl­çek­te ta­nın­ma­sı sa­de­ce dev­le­ti­mi­zin değil, her bi­ri­mi­zin bor­cu­dur.